اماکن تاریخی خوی
مسجد مطلب خان
شماره ثبت : ۴۶ ـ ۴۸
موقعیت : اول خیابان طالقانی ـ چهارراه مرکزی خوی مسجد مطلب خان در مرکز شهرستان خوی بفاصله حدوداً ۳۰ متری بازار قدیمی و درکنار خیابان طالقانی در مجاورت چند مسجد قدیمی قرار گرفته است . از روی شواهد معماری زمان ساختمان اولیه مسجد منسوب بدوره ایلخانی بوده که بر اثر انهدام بنا احتمالاً در اوایل قاجاریه مجدداً بر روی بقایای اصلی و قبلی ساختمان جدیدی ساخته شده است . تاریخ ساخت بنا ۱۲۵۵ هجری قمری است ، موسس آن حاج مطلب خان بوده که ظاهراً زرگر مخصوص نایب السلطنه عباس میرزا بوده و خطاب خان به او داده شده است . ایوان ورودی مسجد طاق بلندی به ارتفاع حدود ۲۵ متر دارد . این مسجد از یک شبستان بزرگ روباز با پلان مربع که دور تا دور آن از حجرات دو طبقه و شاه نشینهای رفیع و ایرانی عظیم تشکیل شده است . تمام مصالح بکار رفته در بنا از روی پی از آجر انتخاب شده و جبهه بیرونی مسجد فاقد هر نوع تزئیناتی می باشد و قسمتهای داخلی ایوان وطرفین ورودی آن در آجر چینی با پس و پیش نمودن آجرها فرم خاصی بدان داده اند . در طبقه بالا و در چهار گوشه شبستان فضاهایی با نرده های چوبی برای نشستن زنان تعبیه شده و دسترسی به این فضاها از طریق پله هایی که در چهارگوشه بنا وجود دارد تامین شده است . از این مکان همانند سایر اماکن مقدسه برای عبادت و انجام فرایض دینی استفاده می شده است . از نمای ضلع غربی مسجد تعداد زیادی مغازه احداث شده و در ضلع شمالی و غربی نیز تعدادی مغازه و سرویس بهداشتی و منازل مسکونی و در ضلع جنوبی پاساژی ساخته شده است که می توانند در امر ارائه خدمات و ایجاد امکانات رفاهی برای بازدید گردشگران مفید واقع شوند .
مسجد حجتیه
مسجد حجتیه در خیابان شیخ مهدی و در ضلع شمال شرقی دروازه سنگی واقع شده و این نشانگر آن است که کاملاً با بافت بازار قدیمی در ارتباط بوده است و دارای بافت هم فرم بازار می باشد .
ازتاریخ دقیق ساخت مسجد اطلاع چندانی در دست نمی باشد ، ولی از لحاظ معماری آن می توان به دوره قاجار استناد نمود و از نمای کلی مسجد چنین پیداست که فضای داخلی تغییری نسبت به ساخت اولیه نداشته است و فقط قسمت حیاط و درب ورودی و منزل سرایدار به آن الحاق شده است . این مسجد دارای پلان مربع شکل می باشد و هشت گنبد به فرم لنبوه ( گردچین ) در اطراف و در مرکز آن گنبد اصلی روپوش دارای کاربندی با آجر و نقاشی دارد و کاربندی نقاشی آن ، حول ستاره دوازده پر است که خطوط داخل آن رنگ آمیزی شده است . این مسجد دارای چهارستون سنگی به فرم هشت ضلعی در وسط بنا بوده است . یعنی هر یک از اظلاع چهارگنبد بر روی یک ستون سوار گردیده است . بنای فوق ، دارای کاربندی آجری زیبایی نیز در زیر گنبدها می باشد و در محراب زیبای آن دو ردیف کتیبه از آیات قرآن کریم به خط زیبای ثلث در زمینه لاجوردی با رنگ سفید به چشم می‌خورد و این محراب دارای سبک منبر چوبی عمومی می باشد . مسجد حجتیه تک مناره می باشد که بافت آن همانند ساختمان مسجد از آجر پخته است و در ضلع شمال شرقی مسجد بنا گردیده است و دارای یک ورودی به پله های مارپیچ ( غلام گردشی ) از داخل مسجد مناره می باشد ، ارتفاع مناره در حال حاضر ۱۲ متر و قطر آن ۳ متر می باشد ، از قرار معلوم سر مناره ( سوزنه ) دارای معماری هم فرم برج بوده و ریزش کرده است ، در حال حاضر یک گنبد فلزی پایه دار بر روی آن کار گذاشته اند . این مسجد به علت نزدیکی به بازار اغلب مورد استفاده کسبه بازار است و و در آن نماز جماعت ، مجالس ترحیم و عزاداری به مناستهای مختلف برپا می گردد .
مسجد سیدالشهداء خوی
مسجد سیدالشهداء در ضلع شمالی خیابان انقلاب خوی واقع است و ورودی آن از پیاده روی همان خیابان منشعب می شود که کف آن حدود ۶۰ سانتی متر از پیاده رو پایین تر قرار دارد.
با توجه به فرم معماری بنا این مسجد بنائیست مربوط به دوره قاجاریه . در سنگ نوشته ای که داخل دالان ورودی قرار گرفته تاریخ احداث بنا را ۱۳۲۷ هجری قمری ذکر نموده است .
مسجد دارای حیاط نسبتاً وسیعی میباشد که به غیر از ساختمان فعلی شبستان مسجد که در ضلع جنوبی و ساختمان فرمانداری و شهرداری در ضلع شمالی قرار گرفته است . بقیه قسمتهای اطراف آن از جمله طریقه باغچه بندی و حوض وسط صحن نوسازی شده است . این مسجد دارای شبستان مربع مستطیل شکل با جهت شرقی غربی می باشد که با دو نوع مصالح یعنی تا ارتفاع حدود ۶۰ سانتی متری با سنگ و از این قسمت به بعد با آجر ساخته شده است . ستونهای شبستان سنگی است و از نظر نظم و دقت کاربرد آجر بسیار جالب توجه می باشد . یک طاق نما مربوط به دالان ورودی است و بقیه پنجره شبستان میباشد .
تزئینات مسجد ساده بوده و شامل تزئینات آجری در گنبدهای پوششی و گوشواره ای و گنبد و کاربندی زیر گنبدها می باشد .
مسجد ملاحسن
مسجد ملاحسن در ضلع جنوبی خیابان انقلاب شهرستان خوی و تقریباً روبروی مسجد قدیمی سیدالشهداء قرار گرفته است . یکی از ورودیهای مسجد بطرف خیابان دیگری بداخل بازار قدیمی خوی باز می شود . این بنای تاریخی دربافت قدیمی خوی واقع و اطراف آن مغازه ها و راسته بازار واقع شده است .
مسجد در سال ۱۳۹۶ هجری قمری توسط حاج آقا حسن فرزند ملاحسن امام جمعه خوی در زمان قاجاریه ساخته شده است . ورودی اصلی مسجد از خیابان مذکور منشعب و با یک هشتی ورودی به شبستان را پیدا می کند . سالن اصلی شبستان با سه فرش انداز و دو ردیف ستون سنگی و به فرم هشت ضلعی می باشد . در آجر چینی کاسه گنبدها با طرحهای رسمی بندی جالبی که از بهترین شیوه های آجرچینی معماری ایرانی تبعیت نموده ، کار شده است . مسجد تا ارتفاع حدود ۸۰ سانتی متر با سنگ و بقیه با آجر ساخته شده است . ستونهای سنگی و چفت و وصل آنها بوسیله اتصالهای سربی انجام گرفته شده است . در ضلع شرقی ورودی مسجد مناره آجری نسبتاً مرتفعی قرار گرفته که مؤذنه آن دارای شش طاق نما با پنجره می باشد .
مسجد شیخ
از دخل و تصرفات انجام شده در مسجد می توان به نماسازی در بنا با مصالح جدید که ناهمگون با مصالح قدیمی است و سیمای بنا را بهم زده است نام برد . همچنین تعویض درها و پنجره ها به منظور مرمت ( استفاده از درها و پنجره های آهنی در بنا ) از جمله دیگر تصرفات مشهود در بنا می باشد .
از دیگر مساجد قدیمی و تاریخی خوی می توان به مساجد داش آغلیان ( خیابان شهید صمد زاده متعلق به قاجار ) ، چورس ( خیابان مهدی ، ضلع شمالی دروازه سنگی متعلق به قاجار و صفویه ) ، دیزج دیز ( قاجاریه ) ، ملا احد ( قاجار ) و ذهبیه اشاره نمود که وجود چنین مساجد تاریخی و زیبایی در این شهر ، خوی را از دیگر شهرستان های استان متمایز می کند همچنین در این شهر باستانی امازاده هایی منجمله امامزاده سید یعقوب ، امازاده محله کهنه ( سید بهلول ) و امامزاده حنیفه ساخته شده اند که اکثراً متعلق به دوره قاجاریه می باشند .
خانه کبیری
خانه کبیری در بخش مرکزی قسمت قدیمی شهرستان خوی در ضلع شمالی کوچه امیر قرار گرفته و از سه طرف مشرف به کوچه می باشد ( ساختمان با محوطه بصورت سه نبش احداث گردیده ) و دارای دو درب ورودی می باشد که یکی از ضلع غربی به محوطه بنا که کف محوطه نسبت به کوچه حدود ۷ سانتی متر پایین تر قرار گرفته است و دیگری از ضلع شمالی بداخل ساختمان می باشد . در قسمت جلو ساختمان حوض نسبتاً کوچکی با عمق حدود ۵۰ سانتیمتر قرار گرفته و در قسمت جنوبی محوطه ساختمان مخروبه ای که آوارهای پشت بام بداخل ریزش کرده مشاهده می گردد ، در ضمن با دیگر خانه قدیمی شهرستان خوی آقای دکتر قربانی فاصله چندانی ندارد . با توجه به مدارک موجود و فرم معماری می توان اظهار داشت که احداث این بنا متعلق به اواخر دوره قاجاریه می باشد و در وسط نقاشی رسم شده در سالن طبقه اول تاریخ ۱۳۸۲ ذکر شده است که احتمالاً قمری می باشد و مربوط به ۴۱ سال قبل می شود . (سال ۱۳۸۱ هـ . ش ) ساختمان کبیری در قسمت مرکزی ( سالن طبقه همکف و سالن طبقه اول ) بصورت دو طبقه با مصالح سنگ لاشه و آجر و خشت خام و در داخل با اندود گچ کاری ، گچ بری و نقاشی و از بیرون با اندود کاهگل احداث گردیده است . قسمت خارجی ساختمان بصورت خیلی ساده با اندود کاهگل پوشانیده شده و نمای مشرف به محوطه بنا با آجرکاری و گچ کاری خیلی ساده احداث گردیده است . قسمت داخلی ساختمان در طبقه همکف کلاً فاقد هر گونه تزئینات میباشد فقط در قسمت مرکزی گچبریهای خیلی ساده در سقف دیده می شود .
به هر صورت تنها قسمت ارزشمند این بنا سالن طبقه اول می باشد و بقیه قسمت ها فاقد هر گونه ارزش معماری و هنری می باشد . ساختمان کبیری تا چند سال پیش محل سکونت مالک بود ، ولی در حال حاضر بیم خرابی کل بنا در آینده نزدیک می رود .
خانه یوسفی
موقعیت : خیابان طالقانی
خانه یوسفی در جبهه شمالی شهر خوی و در جناح غربی خیابان طالقانی کوچه شهربانی سابق قرار گرفته است . با توجه به فرم معماری و نوع تزئینات و مصالح بکار رفته و مقایسه آن با دیگر ابنیه تاریخی خوی قدمت این مجموعه به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد . ورودی این بنا از کوچه (جبهه شرقی ) به حیاط چهارگوش است که با گل و درخت و حوضچه نسبتاً بزرگی همراه با موزائیک کاری زیبایی آرایش یافته است . در اضلاع شمالی و غربی حیاط دو واحد که از نظر فرم ، تزئینات ، مصالح و دوره با هم اختلاف دارند ، احداث شده است . تنها در ضلع شرقی و جنوبی حصار محیطی با آجر و خشت با ارتفاع بلند دیده می شود . واحد معماری که در ضلع غربی است هسته مرکزی را تشکیل می دهد بصورت دو طبقه ساخته شده است . طبقه همکف را یک تالار و دوراهرو کم ارتفاع با آجر انتخاب شده ولی طبقه دوم با آجر و خشت شامل یک شاه نشین و دو اتاق کوچک بصورت قرینه در طرفین فضاسازی شده است . واحد معماری ضلع شمالی بصورت یک طبقه با گچ و خشت و آجر و اتاقهای تو در تو دو جداره ای که بین آنها فضاهای خالی برای مقاومت در برابر زلزله در نظر گرفته شده ، قرار دارد . ساختمان مذکور جهت واحد مسکونی ساخته شده و از خصوصیات بارز آن تناسبات معمول معماری ، فضاسازی با نیازهای مردم و هماهنگی بازندگی روزمره که باعث شده این نوع بافتها بادوام تر و مردم وارتر به نظر بیایند .
پیشانی بنا همراه تاج شیروانی شکل آرایش و جلب توجه می کند ، آجرهای حواشی روشنایی ها در نمای خارجی با اندود گچ و گچبریهایی نقاشی شده اند و جبهه داخلی با ارسی ها و شیشه های رنگی و تک مناظر طبیعی و انسانی و گچ بریهای ساده شیشه ای ، شومینه های تزئینی با رنگ روغن دارای ارزش هنری است . نمای خارجی واحد ضلع شمالی با گچ بریهای دایره ای و هلالی به صورت گل و بوته ای در بالای روشنایی ها و پیشانی ، با ستون نماهای نیم برجسته طراحی و آذین بندی شده اند . چون این بنا در طول سالهای طولانی همواره بعنوان محل سکونت مورد استفاده قرار گرفته است ، بارها و بارها مورد تعمیر و بازسازی بوده است این تعمیرات شامل تعمیرات داخلی و خارجی در بناست . چون این بنا تحت مالکیت خصوصی است ، بنابراین تعمیرات انجام شده تحت نظارت میراث فرهنگی نبوده است و کارهایی کاملاً سلیقه ای و شخصی می باشد .از دیگر خانه های قابل ذکر که در زمره خانه های شاخص و باستانی شهر خوی می باشند می توان به خانه های قربانی ، سردار ، سیوانی ، هاشمی ، سربخشی ، شفیعی ( کلاً تخریب شده ) ، میرهاشم ، آیت اللهی ، قاسمی ، ابراری اشاره نمود که اکثراً متعلق به دوران قاجار می باشند .
پل خاتون
در دو کیلومتری جنوب شرقی شهرستان خوی بر روی یکی از شعبات رودخانه قطور و در چهل متری سمت چپ جاده آسفالته خوی ـ سلماس احداث شده است . در حال حاضر از أین پل استفاده نمی شود . و عبور و مرور از روی پل جدیدی که احداث شده انجام می گیرد .
با توجه به مدارک تاریخی این پل از آثار « احمد خان دنبلی » یکی از بزرگان خوی بوده که بین سالهای ۱۱۷۰ ـ ۱۲۰۰ هجری قمری ساخته شده است و مربوط به دوره زندیه می شود . معماری پل دارای هفت دهانه بزرگ می باشد و در بین دهانه های بزرگ روبروی پایه های سنگی بصورت منظم ۷ طاقنمای تزئینی تعبیه شده است که با ساختمان اصلی بنا هماهنگی خاصی دارد . طول پل ۶۰ متر و عرض آن ۷۰/۸ و ارتفاع پل از پایه ۵/۶ متر می باشد .
مقبره آل یعقوب
مناره شمس‌تبریزی
مناره شمس‌تبریزی یا شمس دنبلی برج زیبایی است که در گذشته در وسط باغ مشجری در گوشه شمال‌غربی شهر خوی قرار گرفته بود . امروزه این مناره در میان ساخت و سازهای جدید شهری در محله شمس‌تبریزی شهر خوی قرار گرفته است . طایفه دنبلی یکی از ایلات کرد غرب کشور بوده که از قرن چهارم تا سیزدهم هجری نفوذ و اقتدار زیادی در دستگاههای حکومتی داشته‌اند و در زمان صفویه تا اوایل سلطنت قاجار شهر خوی مرکز حکمرانی دنبلیان گردید . بعضی از مورخین ساختمان مناره شمس تبریزی را به امیر جعفر دنبلی ملقب به شمس الملک متوفی به سال ۵۵۵ هجری قمری که یکی از مشاهیر این سلسله است نسبت می دهند ولی این انتساب مورد تردید می باشد .
برخی دیگر آن را کاخ زمستانی شاه اسماعیل صفوی می دانند . اعتقاد دارند تزئینات مناره که با شاخ بز کوهی انجام گرفته است حاصل یک روز شکار این پادشاه میباشد . این بنا مربوط به قرن دهم هجری می باشد . که برج استوانه‌ای شکل می باشد که حدود ۱۲ متر ارتفاع دارد . این بنا بصورت مجوف بوده و پلکان مارپیچی از ورودی مناره که در قسمت تحتانی پایین آن قرار دارد به انتهای مناره منتهی می شود . پی و حدود ۵ سانتی متر از نمای قسمت تحتانی با سنگ ساخته شده و از این قسمت به بعد تمام مناره از آجر می باشد . نمای آجر مناره بصورت منظم با کله و شاخ بز کوهی بصورت بی نظیری تزئین گشته است .
بازار قدیمی
دروازه سنگی
تپه گوهران
کلیسای فنایی
کلیسای قریس
قریس یکی از دهات تابعه بخش فیورق شهرستان خوی می باشد که در ۳۵ کیلومتری جاده آسفالته خوی فیورق ـ چالدران در مجاروت روستایی به همین نام ، در منطقه کوهستانی و سرسبز با آب و هوایی معتدل قرار گرفته است . کلیسای قریس با توجه به نحوه کارگذاری سنگ ها و استفاده از ملات ضخیم و نیز فرم پلان و نحوه تراش سنگها و ستونهای استفاده شده در آن همانند سایر بناهای منظم مذهبی منطقه مخصوصاً مشابهت فرم ساختمان به کاروانسرای قوردیک که در ۵ کیلومتری همین بنا قرار دارد در دوره ایلخانیان ساخته شده است . محراب کلیسا بفرم نیم بیضی است و در ساختمان داخلی کلیسا ۷ نورگیر برای هدایت نور از بیرون به داخل کلیسا تعبیه شده است ، یک سنگاب شکسته نیز در جلوی ورودی کلیسا بجشم می خورد که محل جمع آوری آب چشمه می باشد .
قسمت بهشت و جهنم طرفین محراب کلیسا در مقایسه با سایر کلیساهای موجود در منطقه بصورت منحصر بفرد می باشد . یعنی تنها کلیسایی است که بهشت و جهنم آن در دو طبقه احداث شده ولی قسمت فوقانی آن بوسیله راهروهایی کم عرض با پله هایی به ارتفاع ۲۵ سانتی متر از داخل محراب به بخش بالایی بهشت و جهنم عبور داده شده است . از جمله دخل و تصرفات انجام شده در بنای کلیسا که ضمن انجام فعالیت‌های پژوهشی و مرمتی در کلیسا بچشم می‌خورد یک مورد حفاری غیرمجاز در جلوی محراب کلیسا و همچنین تخریب سنگهای ساختمان کلیسا توسط مردم محل بوده است .
کلیسای مهلذان
فرم پلان کلیسا مشابه پلان کلیساهای ارامنه می باشد . مصالح بکار رفته از قسمت پی تا شروع گنبد از سنگ و گنبد آن از آجر انتخاب گردیده است. جبهه خارجی ساده ولی جبهه داخلی بنا دارای اندود گچ میباشد. بر روی گچکاری قسمت محراب کلیسا بقایای نقاشیهایی شامل داستانهای مذهبی دیده می‌شود که به علت متروک بودن بنا اکثر آنها ریزش نموده است .
کلیسای سورپ سرگیس
حمامهای قدیمی خوی :
در شهرستان خوی حمام های قدیمی زیادی من جمله حمام صمد بیگ ، حمام محلی امامزاده و حمام اتحادیه وجود دارد که همگی متعلق به دوران قاجاریه هستند اما متاسفانه تاکنون در مورد هیچکدام از حمامهای فوق الذکر گزارشی از طرف میراث فرهنگی ارائه نشده است و هیچ یک از حمام های به ثبت نرسیده اند .
پل قطور
این پل که بر روی دره‌ای وسیع و با تکنولوژی جدید جهت عبور راه آهن و قطار احداث شده است . یکی از پلهای مهم و شناخته شده خاورمیانه محسوب می شده است . طول آن ۴۴۸ متر ، ارتفاع آن ۱۲۸ متر و قطر دهانه آن ۲۳۲ متر است . مصالح عمده این پل فلزی و بدنه آن بصورت طاقی است .
این مسجد در شمال شرقی چورس از توابع چایپاره واقع است . روستای چورس در ۷ کیلومتری جنوب شرقی قره ضیاءالدین و شمال شرقی شهرستان خوی واقع شده است . بر اساس کتیبه ای که امروزه از بین رفته است و فقط محل آن باقی مانده است می توان تاریخ بنای مسجد را دوره صفویه ذکر کرد . پلان مسجد به فرم مربع می باشد ، مسجد صحن ندارد و شبستان مسجد چهار ستون سنگی تراش با سر ستون نقش ساده دارد . سقف پوشش مسجد بصورت طاق و گنبدی بوده که فقط دو چشمه از گنبدهای سقف باقی مانده است . از این مسجد در زمان ساخت به عنوان محل عبادت شیعیان روستای چورس استفاده می شده است و بدلیل تخریب متروکه شده است .
از دیگر آثار تاریخی و قابل ذکر شهر خوی می توان به موارد زیر اشاره کرد :قلعه ها : قلعه کوراوغلی ( صفویه ) قلعه سنگی دیزج ، قلعه دیده بانی ، قلعه مال کافری ، قلعه سید تاج الدین ، قلعه عثمانی .مقبره ها : مقبره سه برادر ، مقبره بزرگ سنگی ، مقبره صخره ای چیر ، قبرستان قریس ، مقبره عارف پرویز خان .
